De weg terug naar kwetsbaarheid

Lang geleden, toen ik nog aan Postcrossing deed, kreeg ik een kaart uit Rusland. Op de voorkant stond een stemmige tekening van een theepot met raampjes. Via deze vensters kreeg je een blik op verschillende landschappen. Het zag er heel warm en huiselijk uit. Op de achterkant schreef een zekere Alexei een persoonlijk berichtje over waar hij van hield: mist en herfst, regen en Sherlock Holmes, winternachten en boeken van Remarque, sprookjes en muntthee en uiteraard liefde! de krachtigste en schoonste inspiratie op de wereld.

Natuurlijk was ik toen helemaal betoverd door dit kaartje (aangezien de meeste Postcrossing kaarten redelijk onpersoonlijk waren, de reden waarom ik er na enige tijd mee stopte) en ik werd nieuwsgierig naar juist dat wat ik niet kende nl. Remarque! Ik zocht en vond De Weg Terug door hem geschreven en las het toen in één ruk uit. Ik weet nog dat ik er helemaal ondersteboven van was.

Deze herfstvakantie herlas ik het boek. Vandaag, speciaal voor 11 november, Wapenstilstand, wil ik er iets over schrijven. Want oorlog, of je nu in het kamp van de ‘winnaars’ of ‘verliezers’ zit, oorlog…. dat gaat nooit voorbij. Erich Maria Remarque schreef bij uitstek oorlogsboeken die een aanklacht waren en vandaar dat hij tijdens het Nazi-regime zijn Duitse nationaliteit moest afgeven.

Het boek start in de loopgraven van Wereldoorlog 1 ergens in het Westvlaamse land, waar Duitse soldaten al enkele jaren ingegraven zitten, onderkomen en verzwakt. Dan wordt de vrede afgekondigd en kunnen ze hun tocht naar huis aanvatten. Maar juist in die tocht, die weg terug, komen ze de oorlog nog op zoveel verschillende manieren tegen. Het is een indringend boek waar de schrijver rake observaties afwisselt met gevoelige bespiegelingen van het hoofdpersonage Ernst.

Ernst, wellicht koos de schrijver niet toevallig deze voornaam, is een wat gevoelige man, een beetje vaag en op de achtergrond. Je leest zijn stem, ervaart wat hij ervaart, vanaf het moment dat het gedreun van geschut eindelijk is verstild tot zijn thuiskomen. En elke ontmoeting, elke belevenis is weer een aanklacht tegen de ongelofelijke onrechtvaardigheid die een oorlog met zich meebrengt. Zoals de eerste dagen nadat de vrede is afgekondigd en hij met zijn soldatenmakkers een groep Amerikaanse soldaten ontmoet, die strak in het soldatenpak, gezond en doorvoedt zijn. Het contrast met de uitgeputte en uitgemergelde Duitse soldaten die zij op dat moment zijn is groot.

De rij met confrontaties stopt niet: Het naar huis proberen raken en moeten vechten voor een plekje op de trein. Het laatste aantreden in de kazerne, waar het binnenplein vol stond bij vertrek en er nu maar slechts een handjevol terugkeerden. De soldatenmakkers die ledematen mankeren of met shellshock in de psychiatrie terechtkomen. De terugkeer naar huis, bij moeder en vader, maar merken dat ze je niet meer kennen noch begrijpen. De armoede en honger en strooptochten die eindigen in geweld. De wanhopige zoektocht om weer zin te vinden in het leven na de oorlog, het onvermogen je weg te vinden in de normale dingen des levens. Een vrouw zoeken in de hoop dat dit helpt, maar je uiteindelijk nog meer alleen voelen. Achtervolgd worden door de namen van alle vrienden die het leven lieten. Tot slot het uiteenvallen van de hechte groep soldatenmakkers, waar voorheen de spanning en intensiteit van de oorlog hun kameraadschap bijeenhield en nu ieder zijn eigen manier tracht te vinden om zijn leven weer te heroveren.

Door de open deur van mijn kamer zie ik in het maanlicht naast de viool mijn oude uniform aan de muur hangen. Ik loop er voorzichtig naartoe, op mijn tenen, zodat het ding het niet zal merken, ik sluip op die grijze jas toe die alles heeft vernietigd, onze jeugd en ons leven – ik ruk hem van de spijker, ik wil hem weggooien maar plotseling steek ik mijn armen in de mouwen, ik trek hem aan, ik voel hoe hij mij, door mijn huid heen, in bezit neemt, ik ril, mijn hart klopt in mijn keel – daar verscheurt een klank de stilte, ik schrik op en draai me om, ontsteld druk ik me tegen de muur.

Op dat moment komen alle dode soldaten op Ernst af, de gezichten van al zijn vrienden en kennissen die hij zag sterven, maar vooral de Engelse soldaat die hij door zijn granaat een langzame pijnlijke dood stierf. Ernst belandt in een nachtmerrie. Getriggerd door de zelfmoord van een soldatenvriend, duikt hij diep in zijn trauma. Net als je denkt, dit komt nooit meer goed, ligt onze hoofdpersoon plots in een weide…

Hij ervaart in die weide de connectie met de aarde als een helend moment. Het lijkt alsof zijn lichaam versmelt met de aarde, waarvan hij de polsslag, het ritme, de vastheid van aarde en gesteente en het voedende van water voelt als iets dat hem helemaal leegspoelt. Wanneer hij vrede vindt in het leeg zijn, komt er een nieuwe beweging op gang, een nieuwe polsslag, een nieuwe golf, die hem weer helemaal vult en zijn lichaam weer aanspoelt.

Waar ben ik? Waar was ik? Heb ik geslapen? Nog altijd is er die raadselachtige verbondenheid, ik luister en durf me niet te bewegen. Maar het blijft. Steeds sterker wordt het geluk en het lichte, zwevende, stralende. Ik lig in de wei, de vlinders zijn weg, de zuring schommelt heen en weer en het lieveheersbeestje heeft zijn top bereikt. De herfstdraden hangen op mijn kleren. Het gevleugelde blijft ook, het stijgt op in mijn borst, in mijn ogen, ik beweeg mijn handen, wat een geluk! ik ga rechtop zitten, mijn gezicht is vochtig, en nu pas voel ik, dat ik huil, onbeheerst huil.

In een prachtige beschrijving van dat moment neemt Remarque je mee. Net als de eerste keer toen ik het boek las, missen zijn unieke woorden op mij hun effect niet. Ook mijn hart gaat open, ik voel hoe dat helemaal klopt, dat de connectie met de aarde de connectie met je Zelf kan herstellen. Dat de aarde je kan helen. Dat net gevoeligheid en kwetsbaarheid, het hoofdpersonage huilt, eindelijk!, heilige tranen, de grootste redding is.

Ernst zegt: Misschien is het enige dat ons niet in de steek heeft gelaten inderdaad ons lichaam en de aarde, en hoeven we niets anders te doen dan te luisteren en die twee te volgen. Vanaf daar is er terug hoop in het boek, voor het hoofdpersonage en vat hij voorzichtig een zijn nieuwe leven aan.

Oorlog is altijd verwoestend. Meestal ingegeven door mensen van hogerhand, die zelf veilig weg steken en na de oorlog ongeschonden rondlopen. Meestal zijn de gewone mensen de dupe, slachtoffer. Gewone mensen die verlangen naar een gewoon leven, een leven van liefde en zachtheid, van vrijheid en veiligheid. Oorlog verhardt, maakt mensen minder menselijk. Oordelen en propaganda vliegen in het rond. Terwijl de enige zinnige weg hieruit de connectie met de aarde en de eigen kwetsbaarheid is. De connectie met de eigen zachtheid, menselijkheid en liefde en de eigen daden en woorden hierdoor laten inspireren. Liefde, als de krachtigste inspiratiebron ooit.